سیر تکامل خوشنویی در ایران

زبان و خط دو پدیده اساسی در زندگی بشر است که برای برقراری ارتباط و تبادل افکار در میان انسانها به کار می رود. به طور خلاصه میتوان گفت که زبان وخط مجموعهای از علامتهای قراردادی به شمار می روند و تفاوت آنها در این است که علامتها در زبان‚ صوتی و گفتاری هستند؛ اما در خط به صورت تصویری و نوشتنی بکار می روند.

از آنجا که خط در گذشته تنها وسیله ثبت گفتار و فکر و انتقال آن به نسلهای بعدی بوده است ‚ می توان به اهمیت این اختراع و نقش آن در پیشبرد جوامع بشری پی برد. از طرفی خداوند بزرگ و خالق عالم طبع و سرشت انسان را زیبا پسند آفریده است؛ از این رو ‚ هر پدیده و عملی که با زیبایی در آمیزد‚ مورد قبول طبع آدمیان قرار می گیرد. به همین جهت است که انسان تلاش میکند تا اصول زیبایی و هنر را در همه وسایل و پدیده هائی که در زندگی روزانه با آنها سر و کار دارد به کار بندد. این امر سبب شده که از همان ابتدا‚ در زبان اصول زیبا سخن گفتن و در خط قواعد زیبا نوشتن مورد توجه بشر قرار گیرد. حاصل این امر به وجود آمدن شهر و ادبیات و هنر خوشنویسی است

خوشنویسی‚ از هنرهای سنتی و اصیل در کشورما به شمار می آید. این هنر بخصوص پس از پذیرفتن اسلام به وسیله ایرانیان‚ رو به تکامل نهاد و پساز گذشت چندین قرن‚ امروزه همچنان مورد استفاده قرار می گیرد. قبل از اسلام‚ در ایران انواع خط از جمله میخی اوستایی و پهلوی رایج بود. از آثار به جای ماندهُ آن روزگار بر روی سنگ نوشته ها، چنین بر می آید که ایرانیان در نوشتن آنها به هماهنگیها و ضوابط خاص توجه داشته اند



خط کوفی

با پذیرفتن و اسلام کتاب آسمانی قرآن، خط و زبان قرآنی در ایران رواج یافت و خطوط دیگر، کم کم به فراموشی سپرده شد. اولین قرآنهای اسلام با نوعی خوشنویسی همراه بود که به نام ”کوفی” شهرت داشت. در رساله های قدیمی خوشنویسی چنین برآمده است: “استخراج کننده خط کوفی جماعتی از دانایان و دانشمندان کوفه بودند. آن را بدان جهت کوفی گفته اند که در شهر کوفه پیدا شد و کسی که از همه نیکوتر نوشت حضرت علی بن ابی طالب (ع) است


خط ثلث

عده ای گفته اند: که در حدود قرن سوم هجری شخصی ایرانی به نام “ ابن مقله بیضای شیرازی“ به اتفاق برادرش توانست با تغییراتی که در خط کوفی انجام داد‚ شش نوع خوشنویسی دیگر را به خطوط ششگانه معروف شده اند به وجود آورد. این شش نوع خوشنویسی دیگر را به خطوط ششگانه معروف شده اند به وجود آورد. این شش نوع خوشنویسی عبارت بودند از: ثلث‚ نسخ‚ محقق ‚ ریحان ‚ توقیع ‚ رقاع. قابل ذکر است که انواع خوشنویسی مذکور تا حدود قرن هفتم هجری مهمترین انواع خوشنویسی رایج در ایران بوده است. و هر کدام از آنها مورد استفاده خاصی داشتند.با خوشنویسی نسخ قران را می نوشتند از ثلث برای قطعات درست و تزیین سر در مساجد و مکانهای زیارتی به صورت کتیبه استفاده می کردند. محقق و ریحان برای نوشتن قطعات و کتابهای مختلف وگاه نوشتن قرآن استفاده می گردید. از توقیع و رقاع برای نوشتن کارهای سر دستی روزانه و نامه نگاری بهره گرفته می شد.


خط تعلیق

از خصوصیات بارز انواع خوشنویسی مذکور این بود که چون برای نوشتن قرآن و متنهای قرآنی استفاده می شد زیر و زبر و پیش داشتند. این علامتها که برای مشخص کردن صدای حروف استفاده می شد‚ از اجزا اصلی خط قرآنی به شمار می آمد اما خط پارسی فاقد علامتهای زیر و زبر و پیش است و از این رو در حدود قرن هفتم هجری ایرانیان موفق شدند نوعی خوشنویسی برای خط فارسی به وجود آورند که نام آن را تعلیق گذاشتند. در این نوع خوشنویسی علامتهای زیر وزبر وپیش به کار برده نمی شد و اولین نوع خوشنویسی بود که پس از چند قرن‚ برای خط پارسی بوجود آمد



خط نستعلیق



شکسته نستعلیق

در حدود اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری ‚ از در هم آمیختن نسخ و تعلیق‚ خوشنویسی جدیدی برای خط پارسی در ایران به وجود آمد که “نسخ تعلیق“ نامیده شد و بعدها به نام “نستعلیق“ شهرت یافت. این خوشنویسی نیز فاقد علائم زیر وزبر و پیش بود و با توجه به ظرافتها وگردشهای لطیفی که در حرکتها و شکل حروف در نستعلیق وجود داشت‚ کم کم جایگاه خود را به زیباترین نوع خوشنویسی جهان باز کرد و در بین کشورهای اسلامی به “عروس خطوط اسلامی“ مشهور شد. “نستعلیق“ به دلیل زیبایی زیاد و در عین حال سادگی و روانی در نوشتن و خواندن‚ خیلی زود جایگزین تعلیق شد و از آن پس متنهای پارسی را با نستعلیق می نوشتند و “نسخ“ و “ثلث“ همچنین جایگاه خود را برای نوشتن قرآن و متنهای قرآنی حفظ کردند.

پس از مدتی در کنار نستعلیق‚ خوشنویسی دیگری برای خط پارسی از آن استخراج شد که به نام “شکسته نستعلیق“شهرت یافت. این نوع خوشنویسی‚ برای نوشتن کارهای سریع روزانه و به عنوان نوعی خوشنویسی تحریری به کار رفت

از آن زمان تا به حال “نستعلیق“ و “شکسته نستعلیق“ سیر تکامل خود را به وسیله هنرمندان بزرگ خوشنویسی این سرزمین ادامه دادند و در زمان حاضر نیز به عنوان مهمترین انواع خوشنویسی برای خط پارسی به شمار می روند.